آیه 13 سوره اعراف

قالَ فَاهْبِطْ مِنْها فَما يَكُونُ لَكَ أَنْ تَتَكَبَّرَ فِيها فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنَ الصَّاغِرِينَ «13»

چون ابليس از سجده امتناع نمود:

قالَ فَاهْبِطْ مِنْها: فرمود خداى تعالى ابليس را چون سجده نكردى، پس فرو و پائين رو از آسمان يا از بهشت. و اين امر، عقوبت است بر معصيت. و يا نزول كن از مرتبه رفيعه‌اى كه داشتى به سبب طاعت، به مرتبه دنيه بواسطه معصيت كه مرتكب شدى. فَما يَكُونُ لَكَ أَنْ تَتَكَبَّرَ فِيها: پس نرسد و روا نباشد تو را اينكه تكبر كنى در آسمان و تعظيم نمائى بر ملائكه كه همه خاشع و خاضعند و مطيع. يا سزاوار نيست كه معصيت كنى در بهشت، چه آن جاى مطيعين و فرمانبرداران است. فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنَ الصَّاغِرِينَ‌: پس بيرون رو از بهشت يا آسمان و درگاه قرب ما، بدرستى كه تو از خوار شدگانى به سبب معصيت، و عاصى ذليل و خوار باشى به سبب عذاب در ينابيع گفته: معنى آنكه بيرون رو از صورت ملائكه و مباش در ميان آنها. حق تعالى تبديل نمود صورت او را به زشت‌ترين صورت، و طوق مذلت و لعنت به گردن او انداخت.

«1» تفسير نور الثقلين، جلد 4، صفحه 396، حديث 90.

جلد 4 صفحه 22

تبصره: يكى از معاصى كبيره تكبر است؛ كبر و انّيت، آدمى را از مرتبه رفيع به رتبه وضيع رساند. و به سبب كبر، هلاك شدند خواص انام. و آن حجاب اعظم است براى وصول به اخلاق مؤمنين. و احاديث در مذمت تكبر بسيار است:

1- قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: قال اللّه الكبرياء ردائى و العظمة ازارى فمن نازعنى فى واحد منهما القيته فى جهنّم. در جامع السعادات- از حضرت رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم، فرمود خداى تعالى: كبريا رداء من، و عظمت ازار من است، پس هر كه منازعه كند در يكى از اين دو، مى‌اندازم او را در جهنم. «1» 2- قال صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: بئس العبد عبد تجبّر و اعتدى و نسى الجبّار الاعلى، بئس العبد عبد تبختر و اختال و نسى الكبير المتعال، بئس العبد عبد غفل و سها و نسى المقابر و البلى، بئس العبد عبد عتى و بغى و نسى المبدء و المنتهى. «2» فرمود رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: بد بنده‌اى است عبدى كه تجبر و تعدى نمايد و فراموش كند جبار اعلى را. بد بنده‌اى است آنكه تكبر و خيلاء نمايد و فراموش كند كبير متعال را. بد بنده‌اى است آنكه به لهويات مشغول و فراموش كند مقابر و بلاها را. بد بنده‌اى است آنكه سركشى و سرپيچى كند و فراموش نمايد مبدء و منتهى را.

3- قال صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: يحشر الجبّارون و المتكبّرون يوم القيمة فى صورة الذّر تطأهم النّاس لهوانهم على اللّه. «3» فرمود: محشور شوند متكبران روز قيامت به صورت مورچه ريز و پايمال كنند آنها را مردم به جهت خوارى آنها نزد حق تعالى.

4- ايضا قال: من تواضع رفعه اللّه و من تكبّر وضعه اللّه. «4» و نيز فرمود:

هر كه تواضع كند، بلند فرمايد او را خداى تعالى. و هر كه تكبر نمايد، پست و

«1» جامع السعادات، جلد اوّل، صفحه 346 (نشر توسّط جامعة النجف)

«2» مدرك پيشين.

«3» جامع السعادات، جلد اوّل، صفحه 347.

«4» مدرك پيشين، صفحه 359 (با اندكى تفاوت)

جلد 4 صفحه 23

خوار فرمايد او را خدا.

تكبر، عزازيل را خوار كرد

به زندان لعنت گرفتار كرد

قالَ فَاهْبِطْ مِنْها فَما يَكُونُ لَكَ أَنْ تَتَكَبَّرَ فِيها فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنَ الصَّاغِرِينَ «13»

ترجمه‌

گفت پس فرو شو از آن پس نبايد مر ترا كه تكبّر كنى در آن پس بيرون رو همانا تو از خوار شدگانى.

تفسير

هبوط براى شيطان از مقام و منزلتى كه داشت در ميان ملائكه روى داد كه آنها او را از خود مى‌پنداشتند و خداوند ميدانست كه از آنها نيست و چون تكبر نمود و متكبر لايق زيستن در مقام قرب ربوبى نيست مأمور بخروج شد و خداوند او را خوار و ذليل فرمود چنانچه در حديث نبوى وارد شده است كه كسيكه تواضع كند خداوند او را رفيع و بلند مرتبه ميفرمايد و كسيكه تكبر نمايد خداوند او را وضيع و ذليل و خوار مينمايد پس علت هبوط او تكبّر بود نه مجرّد معصيت.

قال‌َ فَاهبِط مِنها فَما يَكُون‌ُ لَك‌َ أَن‌ تَتَكَبَّرَ فِيها فَاخرُج‌ إِنَّك‌َ مِن‌َ الصّاغِرِين‌َ «13»

فرمود خداوند بابليس‌ ‌پس‌ هبوط كن‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ مقام‌ ‌پس‌ نبايد بوده‌ باشي‌ اينكه‌ تكبر كني‌ ‌در‌ ‌اينکه‌ مقام‌ ‌پس‌ خارج‌ شو محققا تو ‌از‌ كوچكان‌ و بي‌اعتباراني‌.

قال‌َ فَاهبِط مِنها مفسرين‌ مرجع‌ ضمير منها ‌را‌ بعضي‌ جنّة گفتند و بعضي‌ سماء و لكن‌ ظاهر اينست‌ ‌که‌ مرجع‌ درجه‌ و رتبه‌ و مقام‌ ‌باشد‌، و مراد ‌از‌ هبوط تنزل‌ ‌است‌ زيرا شيطان‌ ‌در‌ درجه‌ و رتبه‌ ملائكه‌ ‌بود‌ و ‌اينکه‌ درجه‌ مناسبت‌ ‌با‌ تكبر ندارد لذا ميفرمايد فَما يَكُون‌ُ لَك‌َ أَن‌ تَتَكَبَّرَ فِيها زيرا مقام‌ ملائكه‌ مقامي‌ ‌است‌ ‌که‌ لا يَعصُون‌َ اللّه‌َ ما أَمَرَهُم‌ وَ يَفعَلُون‌َ ما يُؤمَرُون‌َ تحريم‌ ‌آيه‌ 6، ‌که‌ مقام‌ عصمت‌ ‌باشد‌ فَاخرُج‌ ‌از‌ ميان‌ ملائكه‌ بيرون‌ شو إِنَّك‌َ مِن‌َ الصّاغِرِين‌َ ‌اينکه‌ جمله‌ ‌در‌ مقابل‌ توهم‌ ابليس‌ ‌که‌ ‌خود‌ ‌را‌ بزرگ‌ شمرده‌ ‌حتي‌ ‌بر‌ آدم‌ ‌که‌ مسجود ملائكه‌ ‌بود‌ خداوند ‌او‌ ‌را‌ كوچك‌ شمرده‌ ‌که‌ ‌از‌ حيوانات‌ ‌هم‌ پست‌تر و كوچكتر ‌است‌ زيرا كسي‌ ‌که‌ جايگاهش‌ جهنم‌ ‌باشد‌ چنانچه‌ ميفرمايد أَ لَيس‌َ فِي‌ جَهَنَّم‌َ مَثوي‌ً لِلكافِرِين‌َ عنكبوت‌ ‌آيه‌ 68 و زمر ‌آيه‌ 33، و نيز ميفرمايد أَ لَيس‌َ فِي‌ جَهَنَّم‌َ مَثوي‌ً لِلمُتَكَبِّرِين‌َ

جلد 7 - صفحه 284

سوره‌ زمر ‌آيه‌ 61، و ابليس‌ بنص‌ قرآن‌ ‌هم‌ كافر شد و ‌هم‌ متكبر و مكاني‌ بدتر ‌از‌ جهنم‌ كجا ‌است‌ چنانچه‌ ميفرمايد فَبِئس‌َ مَثوَي‌ المُتَكَبِّرِين‌َ.

(آیه 13)- از آنجا که امتناع شیطان از سجده کردن، برای آدم (ع) یک امتناع ساده و معمولی نبود و نه یک گناه عادی محسوب می‌شد، بلکه یک سرکشی و تمرّد آمیخته به اعتراض و انکار مقام پروردگار بود. به این جهت، مخالفت او سر از کفر و انکار علم و حکمت خدا درآورد و به همین جهت، می‌بایست تمام مقامها و موقعیتهای خویش را در درگاه الهی از دست بدهد، به همین سبب خداوند او را از آن مقام برجسته و موقعیتی که در صفوف فرشتگان پیدا کرده بود بیرون کرد و به او

ج2، ص30

«فرمود: از این مقام و مرتبه، فرود آی» (قالَ فَاهْبِطْ مِنْها).

سپس سر چشمه این سقوط و تنزّل را با این جمله، برای او شرح می‌دهد که: «تو حق نداری در این مقام و مرتبه، راه تکبر، پیش گیری» (فَما یَکُونُ لَکَ أَنْ تَتَکَبَّرَ فِیها).

و باز به عنوان تأکید بیشتر، اضافه می‌فرماید: «بیرون‌رو که از افراد پست و ذلیل هستی» (فَاخْرُجْ إِنَّکَ مِنَ الصَّاغِرِینَ). یعنی، نه تنها با این عمل بزرگ نشدی، بلکه به عکس به خواری و پستی گراییدی.

از این جمله به خوبی روشن می‌شود که تمام بدبختی شیطان، مولود تکبر او بود.

از امام صادق علیه السّلام نیز نقل شده که فرمود: «اصول و ریشه‌های کفر و عصیان، سه چیز است. حرص و تکبر و حسد، اما حرص سبب شد که آدم از درخت ممنوع بخورد، و تکبر سبب شد که ابلیس از فرمان خدا سرپیچی کند، و حسد سبب شد که یکی از فرزندان آدم دیگری را به قتل رساند»!